Wstęp do prawoznawstwa

Wykaz skrótów ................................................................................................. 13

Wstęp do wstępu... ............................................................................................ 17

Wprowadzenie .................................................................................................. 21

Rozdział 1

Przepisy prawa ................................................................................................. 25

1. Rozumienie przepisu prawa ............................................................................... 25

2. Sposoby formułowania przepisów prawa ............................................................ 28

2.1. Uwagi o strukturze przepisów prawa .......................................................... 28

2.2. Wartość logiczna przepisów prawa .............................................................. 30

3. Adresaci przepisów prawa ................................................................................. 31

4. Rodzaje przepisów prawa ................................................................................. 34

4.1. Ius cogens – ius dispositivum ......................................................................... 34

4.2. Przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające ........................................ 35

4.3. Przepisy odsyłające i blankietowe ................................................................ 37

4.4. Lex generalis – lex specialis .......................................................................... 40

4.5. Przepisy proste i złożone ................................................................................ 41

4.6. Przepisy ogólne i jednostkowe ...................................................................... 42

4.7. Przepisy generalne i indywidualne .............................................................. 42

4.8. Przepisy abstrakcyjne i konkretne ............................................................... 42

4.9. Przepisy pierwszego i drugiego stopnia ....................................................... 43

Rozdział 2

Fakty prawne, skutki prawne .......................................................................................... 46

1. Fakty prawne .................................................................................................. 46

1.1. Charakterystyka .......................................................................................... 46

1.2. Rodzaje faktów prawnych .............................................................................. 47

1.3. Orzeczenie sądowe jako fakt prawny ........................................................... 49

2. Skutki prawne .................................................................................................. 51

6

3. Obowiązek ..................................................................................................... 53

4. Uprawnienie ..................................................................................................... 54

5. Kompetencje ................................................................................................... 55

6. Stosunek prawny ............................................................................................. 57

6.1. Uwagi wstępne ............................................................................................ 57

6.2. Charakterystyka ogólna stosunku prawnego ............................................. 58

6.3. Elementy stosunku prawnego ....................................................................... 59

6.4. Strony stosunku prawnego ............................................................................ 60

6.5. Uprawnienie i obowiązek .............................................................................. 61

6.6. Przedmiot stosunku prawnego ..................................................................... 63

6.7. Uwagi o konstrukcjach stosunku prawnego ............................................... 66

7. Sankcje ......................................................................................................... 70

7.1. Sankcje represyjne ...................................................................................... 70

7.2. Sankcja egzekucyjna .................................................................................... 72

8. Nieważność ...................................................................................................... 73

Rozdział 3

Przepis prawny a norma prawna .......................................................................... 77

1. Stosunek pojęć: „przepis prawa” – „norma prawna” ......................................... 77

1.1. Zarys problemu ............................................................................................... 77

1.2. „Przepis prawa” jako pojęcie wyłączne ........................................................ 78

1.3. Równoznaczność określeń „przepis prawa”, „norma prawna” ................ 80

1.4. Norma prawna jako znaczenie przepisu prawa .......................................... 81

1.5. Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa ....... 83

1.6. Norma prawna jako „zjawisko” odrębne od przepisów prawa ................ 87

1.7. Wnioski ogólne ............................................................................................. 92

2. Konwencje dotyczące struktury norm prawnych .............................................. 93

2.1. Struktury jednoelementowe .......................................................................... 93

2.2. Struktury dwuelementowe ............................................................................ 94

2.3. Struktury trójelementowe .............................................................................. 96

2.4. Konstrukcja norm sprzężonych (podwójnych) .......................................... 97

2.5. Wypowiedź normatywna (norma) jako ciąg relacji .................................. 98

3. Rekapitulacja rozważań .................................................................................. 99

Rozdział 4

Prawo ............................................................................................................. 101

1. Czym jest prawo? .......................................................................................... 101

1.1. Pozytywizm prawniczy – teorie praw natury ........................................... 102

1.2. Pozytywizm „miękki” – integralna filozofia prawa ................................ 105

1.3. Realizm prawny ......................................................................................... 109

1.4. Wybrane koncepcje prawa końca XX w. ................................................... 112

1.5. Zamiast podsumowania. Czy to, co deklarujemy,

jest tym samym, co robimy w rzeczywistości? ......................................... 113

Spis treści

7

Rozdział 5

System prawa .................................................................................................................... 117

1. Generalne akty prawne ................................................................................... 117

2. Hierarchia generalnych aktów prawnych ......................................................... 124

3. Gałęzie prawa ........................................................................................................ 129

4. Pojęcie systemu prawa ................................................................................. 135

5. Zasady systemu prawa .................................................................................. 139

6. Zasady – reguły ............................................................................................ 143

Rozdział 6

Sposoby powstawania prawa ............................................................................... 149

1. O tzw. źródłach prawa ................................................................................. 149

2. Stanowienie .................................................................................................... 152

2.1. Uwagi wstępne .......................................................................................... 152

2.2. Konstytucja ............................................................................................... 153

2.3. Ustawa ...................................................................................................... 155

2.3.1. Pojęcie ustawy .................................................................................... 155

2.3.2. Ustawa w rozumieniu formalnym i materialnym ........................ 159

2.3.3. Procedura ustawodawcza ................................................................. 161

2.4. Inne akty prawne „z mocą ustawy” ............................................................ 165

2.5. Rozporządzenie ........................................................................................... 166

2.6. Akty wewnętrzne ........................................................................................ 168

2.7. Inkorporacja i kodyfikacja .......................................................................... 168

2.8. Uwagi o działalności prawotwórczej .......................................................... 170

3. Prawo Unii Europejskiej ................................................................................. 171

3.1. Zasady prawa UE ..................................................................................... 171

3.2. Zasady wynikające z prawa międzynarodowego ..................................... 172

3.3. Zasady ogólne wspólne dla porządków prawnych

państw członkowskich UE ........................................................................... 172

3.3.1. Pewność prawa ................................................................................... 173

3.3.2. Subsydiarność ..................................................................................... 174

3.3.3. Proporcjonalność ............................................................................... 174

3.4. Zasady prawa unijnego wynikające z orzecznictwa TSUE ..................... 175

3.4.1. Pierwszeństwo prawa UE ................................................................. 175

3.4.2. Efektywność ....................................................................................... 176

3.4.3. Jednolite stosowanie .......................................................................... 176

3.4.4. Bezpośredni skutek i bezpośrednia stosowalność ........................ 177

3.4.5. Niezależność proceduralna .............................................................. 177

3.5. Źródła prawa UE ........................................................................................ 178

3.5.1. Prawo pierwotne ................................................................................ 178

3.5.2. Prawo wtórne ..................................................................................... 178

3.5.2.1. Rozporządzenia ................................................................... 179

3.5.2.2. Dyrektywy ............................................................................ 179

Spis treści

8

3.5.2.3. Decyzje .................................................................................. 180

3.5.2.4. Zalecenia i opinie ................................................................. 180

3.6. Konstytucja RP wobec prawa międzynarodowego i prawa UE ............. 180

3.7. Orzeczenie do samodzielnej analizy w sprawie

Doliny Rospudy, C-193/07 R ....................................................................... 182

4. Prawo zwyczajowe ......................................................................................... 183

5. Prawo precedensowe ...................................................................................... 186

6. Umowa ......................................................................................................... 188

7. Religia .......................................................................................................... 189

Rozdział 7

Dostęp do informacji prawnej .......................................................................... 193

1. Wstęp ........................................................................................................... 193

2. Publiczne bazy aktów prawnych ........................................................................ 197

2.1. Dzienniki urzędowe ..................................................................................... 197

2.2. ISAP – Internetowy System Aktów Prawnych ......................................... 198

2.3. Baza aktów UE (EUR-Lex) .......................................................................... 200

3. Bazy orzeczeń ............................................................................................... 202

3.1. Baza orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego ............................................. 203

3.2. Baza orzeczeń Sądu Najwyższego .............................................................. 204

3.3. Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych ............................ 206

3.4. Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych ..................................................... 207

3.5. Archiwum interpretacji podatkowych ...................................................... 209

3.6. Baza orzecznictwa sądów europejskich INFOCURIA ............................ 210

4. Biuletyn Informacji Publicznej ........................................................................... 212

5. Bazy materiałów legislacyjnych ........................................................................ 214

5.1. Strona Sejmu ............................................................................................. 215

5.1.1. „Druki sejmowe” ............................................................................... 216

5.1.2. „Proces legislacyjny” ......................................................................... 216

5.1.3. Zakładka „Posiedzenia Sejmu” ........................................................ 217

5.1.4. Zakładka „Telewizja sejmowa” ........................................................ 217

5.1.5. Zakładka „Archiwum” ..................................................................... 218

6. Baza Rządowy Proces Legislacyjny .................................................................... 218

7. BIP na wybranym przykładzie ........................................................................... 220

8. Bazy literatury prawniczej .............................................................................. 221

8.1. Polska Bibliografia Prawnicza 1965–2015 ................................................. 221

8.2. Westlaw i HeinOnLine ................................................................................. 221

9. Komercyjne bazy informacji prawnej ................................................................ 222

Rozdział 8

Obowiązywanie prawa ................................................................................................... 226

1. Pojęcie obowiązywania ................................................................................... 226

2. Kontrowersje związane z obowiązywaniem norm prawa stanowionego ..... 231

Spis treści

9

3. Zakresy obowiązywania ...................................................................................... 232

3.1. Terytorialny zakres obowiązywania .......................................................... 232

3.2. Personalny zakres obowiązywania ............................................................. 234

3.3. Temporalny zakres obowiązywania ........................................................... 236

3.3.1. Nabycie mocy obowiązującej ........................................................... 236

3.3.2. Utrata mocy obowiązującej .............................................................. 242

Rozdział 9

Stosowanie prawa, decyzje w procesie stosowania prawa ....................................... 247

1. Co w istocie oznacza termin „stosowanie prawa”? .......................................... 247

1.1. Rozumienie „stosowania prawa” ................................................................ 247

1.2. Modele stosowania prawa ............................................................................ 248

1.3. Typy stosowania prawa ................................................................................ 250

1.4. Ideologie stosowania prawa ......................................................................... 251

2. Jaki charakter mają czynności przeprowadzane w procesie

stosowania prawa? ................................................................................................ 255

2.1. Decyzje w procesie stosowania prawa ........................................................ 255

2.2. Przykład z orzecznictwa do samodzielnej analizy

(rola ocen w toku kwalifikacji stanu faktycznego) ................................... 260

2.3. Luzy decyzyjne w procesie stosowania prawa .......................................... 261

Rozdział 10

Argumentacja w procesie stosowania prawa ............................................................. 268

1. Jakie znaczenie w procesie stosowania prawa

ma argumentacja prawnicza ............................................................................... 268

1.1. Kompetencja argumentacyjna prawnika .................................................. 268

2. Narzędzia argumentacyjne ................................................................................. 269

2.1. Reguły inferencyjne (reguły wnioskowań prawniczych) ........................ 270

2.1.1. „Zupełność” prawa i problem „luk w prawie” ............................... 271

2.1.2. Argumentum a simili – Argumentum a contrario ......................... 272

2.1.3. Relacja argumentum a simili (wnioskowanie per analogiam) –

argumentum a contrario ................................................................... 277

2.1.4. Wskazówki dotyczące wyboru argumentacji

w przypadkach nieunormowanych ................................................. 278

2.1.5. Argumentum a fortiori ...................................................................... 279

2.1.6. Wnioskowanie „z celu na środki” (dyrektywy

instrumentalnego nakazu i zakazu) ............................................... 280

2.2. Toposy prawnicze (topiki prawnicze) ........................................................ 284

2.3. Reguły kolizyjne ......................................................................................... 286

2.3.1. Reguła hierarchiczności (lex superior derogat legi inferiori) ....... 286

2.3.2. Reguły rozstrzygające kolizje przepisów zajmujących

to samo miejsce w hierarchii ............................................................ 287

Spis treści

10

2.3.2.1. Reguła szczególności (lex specialis derogat

legi generali) .......................................................................... 287

2.3.2.2. Reguła chronologiczności (lex posterior derogat

legi priori) ............................................................................. 288

2.3.3. Kolejność wyboru reguł kolizyjnych .............................................. 289

3. Przedstawione orzeczenia raz jeszcze (kompetencja argumentacyjna

prawnika) ............................................................................................................... 294

Rozdział 11

Wykładnia prawa ............................................................................................... 297

1. Orzeczenie .................................................................................................... 297

2. Różne rozumienia pojęcia „interpretacja” ........................................................ 299

3. Tradycyjne ujęcie wykładni ............................................................................. 300

3.1. Wykładnia językowa .................................................................................... 300

3.2. Wykładnia systemowa .................................................................................. 305

3.3. Wykładnia celowościowa ............................................................................. 306

4. Krytyka ujęcia tradycyjnego ........................................................................... 307

5. Sytuacje interpretacyjne ................................................................................. 309

5.1. Wieloznaczność ....................................................................................... 309

5.2. Nieostrość .................................................................................................. 310

5.3. Znaczenie literalne czy jakieś inne? ........................................................... 311

6. Sposoby ustalania intencji ............................................................................... 312

7. Rodzaje wykładni ............................................................................................ 313

7.1. Wykładnia językowa i pozajęzykowa ......................................................... 313

7.2. Wykładnia rozszerzająca i zwężająca ......................................................... 314

7.3. Moc wiążąca wykładni ................................................................................. 314

8. Orzeczenie raz jeszcze .................................................................................... 316

Rozdział 12

Sposoby posługiwania się terminem „prawo”. Prawo a wartości ......................... 318

1. Prawo pozytywne ........................................................................................... 319

2. Prawo przedmiotowe – prawo podmiotowe ..................................................... 321

2.1. Prawo przedmiotowe .................................................................................... 321

2.2. Prawo podmiotowe ....................................................................................... 321

2.2.1. Prawo podmiotowe a uprawnienie .................................................. 321

2.2.2. Teorie praw podmiotowych ............................................................. 323

2.3. Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego .................. 325

2.3.1. Koncepcje pierwotności praw podmiotowych .............................. 325

2.3.2. Koncepcje pierwotności prawa przedmiotowego ......................... 326

2.3.3. Teorie negujące istnienie praw podmiotowych ............................. 326

3. Prawo a wartości ........................................................................................... 328

3.1. Czy pomiędzy prawem a wartościami istnieją powiązania? .................. 328

3.2. Wartości wyrażone przez prawo (wybrane przykłady) ........................... 330

Spis treści

11

3.2.1. Godność .............................................................................................. 330

3.2.2. Dobro ................................................................................................... 331

3.2.3. Sprawiedliwość ................................................................................... 333

3.2.4. Pewność prawa ................................................................................... 336

3.2.5. Wartości państwa prawnego ............................................................ 337

3.2.6. Prawda ................................................................................................. 342

4. Konflikty wartości – proporcjonalność ............................................................ 343

Rozdział 13

Socjologia prawa ............................................................................................... 348

1. Źródła, historia rozwoju socjologii prawa oraz przedmiot badań

i definicja ..................................................................................................... 349

2. Definicja socjologii prawa, przedmiot badań ................................................... 350

3. Socjologiczne koncepcje prawa ..................................................................... 352

3.1. Prawo jako fakt społeczny – prawo żywe (living law) ............................. 354

3.2. Law in action: norma prawa pozytywnego + instytucjonalny

kontekst organizacyjny ................................................................................ 357

3.2.1. Realizm prawniczy ............................................................................ 358

3.2.2. Instytucjonalno-organizacyjny wymiar prawa ............................ 359

3.3. Prawo pozytywne + kultura prawna (postawy wyrażające wartości) ...... 360

3.4. Prawo jako przeżycie psychologiczne (L. Petrażycki) ............................. 363

3.5. Prawo jako suma reguł prawa oficjalnego i nieoficjalnego

(A. Podgórecki) .............................................................................................. 365

3.5.1. Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne ............................................... 365

3.5.2. Relacja prawa oficjalnego i nieoficjalnego ..................................... 366

4. Podsumowanie .............................................................................................. 367

Rozdział 14

Etyka zawodowa ............................................................................................................... 370

1. Etyka prawnicza ............................................................................................ 371

2. Problem odrębności etyki zawodowej ............................................................... 372

3. Problem formalizacji etyki zawodowej .............................................................. 376

4. Etyka zawodów prawniczych ......................................................................... 378

4.1. Etyka adwokacka i etyka radców prawnych .............................................. 378

4.2. Etyka notarialna ......................................................................................... 384

4.3. Etyka komornicza ......................................................................................... 386

4.4. Etyka prokuratorska ..................................................................................... 387

4.5. Etyka sędziowska ....................................................................................... 390

5. Etyka administracji publicznej ........................................................................... 392

Zamiast zakończenia. Prawo w świecie mitów, czyli o tym,

dlaczego prawnicy nie są „bogami”... ..................................................................... 395

Dla zainteresowanych i nie tylko...

Pozycje polecane do samodzielnej lektury ............................................................. 399